ΤΟΥ ΧΑΡΙΔΗΜΟΥ Κ. ΤΣΟΥΚΑ*
Δεν μπορείς να κρυφτείς από τη γλώσσα, σε απο-καλύπτει. Η αμεσότητα της προφορικής ομιλίας σε ξεγυμνώνει. Μια συνέντευξη Τύπου λ.χ. είναι σαν μια παράσταση αυτοσχέδιου θεάτρου: δεν ελέγχεις την εξέλιξη της παράστασης – χειρονομίες, τόνος φωνής, περιεχόμενο, όλα έχουν στοιχεία διαδραστικού αυθορμητισμού.
Αρκετές προφορικές ή διαδικτυακές δημόσιες δηλώσεις του κορυφαίου τενίστα Στέφανου Τσιτσιπά (ΣΤ) αποκαλύπτουν έναν αστόχαστο ατομισμό. Αυτό το ήθος, βεβαίως, ουδόλως σπανίζει, αλλά η τεράστια μιντιακή προβολή του ομιλητή και, συνεπώς, το πρότυπο που δημιουργεί, λειτουργεί μεγενθυντικά των δηλώσεών του. Αναδεικνύουν νοο-τροπία.
Πέρυσι το Δεκέμβριο, εν μέσω εξουθενωτικού εγκλεισμού, ο ΣΤ θεώρησε σκόπιμο να μοιραστεί μαζί μας στο Τουίτερ: «Κάποιος πρέπει να ανοίξει ένα Χάροντς στην Ελλάδα». Δεν μπορούσαμε ούτε έναν περίπατο να κάνουμε, αλλά το Χάροντς μας έλλειπε! Ένα μήνα αργότερα, σε ερώτηση «ποια είναι η λύση για την κλιματική αλλαγή;», απάντησε: «Άλλαξε το αυτοκίνητό σου με ένα Τέσλα»! Δεν αναρωτήθηκε πόσοι έχουν το εισόδημα να το κάνουν.
Ο αστόχαστος ευδαίμων ατομιστής διαθέτει, συνήθως, μειωμένη ενσυναίσθηση. Ενθουσιάζεται με το Χάροντς και λατρεύει τα Τέσλα, θεωρώντας ότι η πολυτελής ή δαπανηρή κατανάλωση είναι προτεραιότητα όλων. Δεν αντιλαμβάνεται ότι, σε συνθήκες αβεβαιότητας και αγωνίας, η μείζων προτεραιότητα για τους πολλούς είναι διαφορετική: να μην τους παρασύρει το ποτάμι της οικονομική-υγειονομικής κρίσης· να μείνουν όρθιοι. Αυτάρεσκα αυτάρκης, κρίνει εξ ιδίων τις ανάγκες των Άλλων. Δεν μοιράζεται κοινές αγωνίες μαζί τους, οπότε δεν συντονίζεται με το κοινό αίσθημα.
Ο αστόχαστος ατομισμός, καθώς διαποτίζει τον χαρακτήρα, εκδηλώνεται συνήθως ανεπίγνωστα. Για τον ΣΤ, καλύτερες ατομικές καταναλωτικές επιλογές θα αντιμετωπίσουν την κλιματική αλλαγή. Τον ατομιστή δεν τον απασχολούν οι προϋποθέσεις των ατομικών επιλογών. Δεν αντιλαμβάνεται λ.χ. ότι οι περισσότεροι δεν έχουν το εισόδημα για να αγοράζουν βιολογικά προϊόντα ή οικολογικά αυτοκίνητα. Αλλά ακόμη κι αν το είχαν, η κλιματική αλλαγή προκαλείται κυρίως από κοινωνικά θεσμισμένες δραστηριότητες, όπως είναι η εκτεταμένη χρήση ορυκτών καυσίμων. Μπορώ να φροντίζω την υγεία μου και να διαθέτω το εισόδημα να αγοράσω ένα Τέσλα, αλλά αυτό ελάχιστη επίδραση θα έχει στο συλλογικώς προκαλούμενο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Η βιώσιμη λύση είναι η συλλογική δράση· δεν αρκεί η ατομική καταναλωτική επιλογή.
Σε πρόσφατες δηλώσεις του για τον εμβολιασμό, ο ΣΤ είπε: «Είμαι νεαρός […]. Για μένα το εμβόλιο δεν έχει δοκιμαστεί αρκετά, είναι καινούριο. Έχει κάποιες παρενέργειες, ξέρω προσωπικά κάποιους ανθρώπους που τις είχαν. Δεν είμαι κατά, αυτό να το ξεκαθαρίσω, απλώς δεν βλέπω λόγο για κάποιον στη δική μου ηλικιακή κατηγορία να χρειαστεί να εμβολιαστεί. […] Δεν είναι κάτι για το οποίο ξέρουμε πάρα πολλά πράγματα […]. Για εμάς τους νέους πιστεύω ότι είναι καλό να περάσουμε τον ιό, γιατί θα χτίσουμε ανοσία».
Η δήλωση αυτή είναι γεμάτη ανακρίβειες. Ο ΣΤ μιλά με την αυτοπεποίθηση που συνήθως έχουν οι αστόχαστοι αδαείς, οι οποίοι δεν γνωρίζουν ότι δεν γνωρίζουν, ούτε έχουν επίγνωση των προκαταλήψεών τους. Το εμβόλιο έχει δοκιμαστεί εκτεταμένα – 66 δόσεις για κάθε 100 ανθρώπους, παγκοσμίως· πέρασε όλες τις απαιτητικές κρίσεις από την επιστημονική κοινότητα και τις αρμόδιες Αρχές παγκοσμίως· οι ήπιες παρενέργειες περνάνε πολύ σύντομα, οι δε σοβαρές είναι απειροελάχιστες.
Ανακρίβειες σαν τις παραπάνω έχουν πει πολλοί. Το ενδιαφέρον εδώ, όμως, είναι άλλο – η δήλωση φανερώνει ξανά έναν αστόχαστο ατομισμό. Αυτός δεν είναι πάντα ορατός, γιατί πολλοί ατομιστές, προκειμένου να μην αποδοκιμαστούν απο την κοινότητα, επενδύουν φενακιστικά το λόγο τους με έναν φιλοκοινωνικό μανδύα.
Ο ΣΤ κάνει έναν ατομικιστικό υπολογισμό: είμαι νέος και υγιής. Ακόμη κι αν αρρωστήσω δεν θα πάθω κάτι. Επιπλέον, θα αποκτήσω φυσική ανοσία. Το εμβόλιο δεν θα μου προσφέρει ουσιώδη οφέλη και δεν το εμπιστεύομαι ακόμα. Άρα, δεν θα εμβολιασθώ, και προτρέπω και τους ομηλίκους μου να κάνουν το ίδιο.
Προσπερνώ το προφανές: πώς είσαι τόσο σίγουρος; Υγιείς νέοι έχουν νοσηλευθεί, κινδυνεύσει, υποστεί ζημία στην υγεία τους, έχουν πεθάνει. Πώς είσαι τόσο ανεύθυνος, εσύ ο αδαής, να δίνεις δυνητικά επικίνδυνες συμβουλές; Η οίηση του ομιλητή, προερχόμενη πιθανώς από το συνδυασμό διασημότητας, υγείας και νεότητας, μας επιτρέπει να δούμε πώς λειτουργεί το υπολογιστικό-ατομικιστικό μυαλό: μεγιστοποιώ ό,τι θεωρώ καλό για μένα.
Η ιδέα ότι το άτομο σχετίζεται με Άλλους - μετέχει κοινωνίας - άρα έχει υποχρεώσεις έναντί τους, δεν τον απασχολεί. Τη σκέψη ότι ως παγκόσμια διασημότητα ασκεί τεράστια επιρροή σε άλλους ανθρώπους, άρα έχει ευθύνη απέναντί τους, την προσπερνά. Την ηθική υποχρέωση του προσωπικού παραδείγματος εμβολιασμού ενός προβεβλημένου προτύπου ως συνεισφορά στο συλλογικό έργο αντιμετώπισης της πανδημίας δεν την αντιλαμβάνεται. Επενδύει τον υπολογιστικό ατομισμό με τη γλώσσα της προσωπικής επιλογής.
Το ακούμε συχνά: πράττω έτσι διότι αυτό πιστεύω. Λησμονείται ότι το πράττειν δεν προκύπτει μόνο από ατομικές πεποιθήσεις αλλά και από ηθικές υποχρεώσεις. Η υπολογιστική-ατομικιστική γλώσσα είναι καλή για να εκφράζει καταναλωτικές επιλογές, αλλά προβληματική για να συλλάβει την ηθική ευθύνη. Αυτή με τη γλώσσα της αρετής ή του καθήκοντος μπορεί να συλληφθεί – αρκεί, βεβαίως, να την έχει μάθει κανείς.
Καθηγητής στην Έδρα Columbia Ship Management και Κοσμήτορας της Σχολής Μεταπτυχιακών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (www.htsoukas.com)
