4.8.2024
Συνήθως οι αλλαγές στις αντιλήψεις και στις συμπεριφορές προκύπτουν όταν συσσωρευτούν πολλοί παράγοντες. Όταν η κατάσταση οδηγεί σε αδιέξοδο σε πολλά επίπεδα.
Τα τελευταία χρόνια φαίνεται πως συμβαίνει κάτι τέτοιο. Γιατί έχουμε φαινόμενα αντιστροφής στις συμπεριφορές σε επίπεδο κοινωνιών, σχεδόν σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ίσως, πριν αρχίσουμε να αναζητούμε τι προκάλεσε την αλλαγή, να προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε πρώτα το περιεχόμενο και το μέγεθός της.
Η «επανάσταση»
Από τις επαναστάσεις των θρησκευτικών μεταρρυθμίσεων του 16ου αιώνα, τις βρετανικές επαναστάσεις και τη Γαλλική του 16ου και του 17ου, μέχρι αυτές του 20ού, όλες είχαν στο επίκεντρο τον παγκόσμιο άνθρωπο. Ένα ανθρωποκεντρικό όραμα για έναν καλύτερο κόσμο.
Στον 21ο αιώνα δεν έχουμε γίνει μάρτυρες επαναστατικών κινημάτων –τουλάχιστον υπολογίσιμης κλίμακας– αλλά έχουμε ένα διάχυτο «επαναστατικό» κλίμα. Είναι σαν να προετοιμάζεται σταθερά μια ριζική αλλαγή.
Μόνο που αυτή τη φορά το «επαναστατικό» κλίμα έχει την ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση από εκείνην των τελευταίων πέντε αιώνων! Για πεντακόσια χρόνια γίνονταν εξεγέρσεις με στόχο την κίνηση από το άτομο προς την κοινωνία, από την ολιγαρχία προς τον λαό, από το έθνος στη διεθνή κοινότητα. Σήμερα, το κλίμα ακολουθεί την ακριβώς αντίθετη φορά.
Οι ΗΠΑ έχουν μοιραστεί στα δύο ως κοινωνία, με τη μισή να προκρίνει τον απομονωτισμό, το μίσος προς το «άλλο» και εν τέλει προς την ίδια τη δημοκρατία. Στη Λατινική Αμερική, η ίδια τάση εγκλωβίζει τη μια χώρα μετά την άλλη, ενώ εκλέγονται και επανεκλέγονται ηγέτες που πριν είκοσι χρόνια θεωρούνταν γραφικοί απομονωτιστές. Η Βρετανία έχει ήδη διαλέξει τον απομονωτισμό με το Brexit.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ουσιαστικά παγώσει τη διαδικασία εμβάθυνσης, και αμύνεται απέναντι στην τάση χαλάρωσης των δεσμών εντός της και ενίσχυσης του εθνοκεντρισμού. Τα ακροδεξιά κινήματα εκσφενδονίζουν τη δύναμή τους σε χώρες με βαθιά δημοκρατική παράδοση.
Στην αφρικανική ήπειρο, τα πράγματα δεν είναι καλύτερα: Στη Βόρειο Αφρική γίνονται «επαναστάσεις» μόνο για να εγκαθιδρυθούν δικτατορίες, ενώ στην υποσαχάρια Αφρική οι δικτατορίες ανταγωνίζονται για την επενδυτική εύνοια της Κίνας. Στη δε Ασία, η μόνη «επανάσταση» που έχει γίνει είναι η επικράτηση των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν.
Σε όλες τις ηπείρους, ακόμη και εκεί που δεν έχει επικρατήσει προς το παρόν ο φανατισμός, κερδίζουν διαρκώς έδαφος οι μισαλλόδοξες ιδεολογίες και τα δόγματα, ο εθνικισμός, ο απομονωτισμός και ο τοπικισμός.
Η αναδίπλωση του πολίτη
Ένα άλλο σχεδόν παγκόσμιο φαινόμενο είναι η σταδιακή ένταξη της έννοιας του πολίτη σ’ ένα φορμαλιστικό πλαίσιο: Ο πολίτης εκλαμβάνεται όλο και λιγότερο ως ενεργό κύτταρο μιας ευρύτερης κοινωνίας· και όλο και περισσότερο αποκλειστικά ως μεμονωμένο άτομο, με σκληρό κέλυφος.
Γι’ αυτό και βλέπουμε πρωτόγνωρα φαινόμενα:
• Αποσυνδέεται όλο και περισσότερο η αντίληψη των πολιτών για τη θέση-ρόλο τους στην κοινωνία από την πολιτική διαδικασία στη χώρα τους. Σε πάνω από τις μισές χώρες-μέλη του ΟΗΕ παρατηρείται χρόνο με τον χρόνο αύξηση της αποχής από εκλογικές διαδικασίες, μείωση του ρόλου και της αποτελεσματικότητας οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών και αριθμητική μείωση των πολιτών που συμμετέχουν ενεργά (εθελοντικά και αμισθί) σε τέτοιες οργανώσεις.
• Αποσυνδέεται η αντίρρηση από τη δράση. Παλαιότερα, όταν η πλειονότητα των πολιτών διαφωνούσε με κάποια πολιτική, δραστηριοποιούνταν για να την ανατρέψει. Τώρα, η διαφωνία είναι πολύ αμυδρά συνδεδεμένη με τη συλλογική ανάληψη δράσης.
• Αποσυνδέεται η προσωπική άποψη από την προσωπική επιλογή. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι σε όλον τον κόσμο κάνουν επιλογές καθημερινής ζωής ή επιλογές ψήφου που δεν έχουν καμιά σχέση με αυτά που λένε ή γράφουν (π.χ. στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης) εδώ και χρόνια.
Όταν η έννοια του πολίτη υποχωρεί, το κενό καλύπτει ένας ιδιότυπος ατομικισμός: Παλαιότερα, όσοι ασχολούνταν αποκλειστικά με το προσωπικό τους συμφέρον και έβλεπαν την κοινωνία μόνο ως αγελάδα προς άρμεγμα ήταν πολλοί, αλλά σιωπηλοί. Ωσάν να είχαν επίγνωση της «κοινωνικής αμαρτίας» την οποία διέπρατταν. Σήμερα, σε μεγάλο βαθμό, η αποκλειστική αφοσίωση στο ατομικό συμφέρον θεωρείται πια ισχυρή «ιδεολογία»· ως μια ηθικά νόμιμη επιλογή κοινωνικής λειτουργίας και συμπεριφοράς. Δεν πρόκειται απλώς για επικράτηση του κυνισμού. Πρόκειται για ποιοτική και δομική αλλαγή στον τρόπο σκέψης εκατομμυρίων ανθρώπων.
Το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία ακόμη μεγαλύτερης σύγχυσης για το προς τα πού κινούνται τα πράγματα· και κυρίως για το προς τα πού θα θέλαμε να κινηθούν.
Όπως και να έχουν τα πράγματα, η σύγκριση του σήμερα με το χθες δεν πρέπει να πέφτει στην παγίδα της αξιολογικής κρίσης: Ωσάν υπερήλικες στο καφενείο, να νοσταλγούμε το πόσο «ωραίο» ήταν το παρελθόν σε σύγκριση με το σήμερα. Δεν είναι θέμα καλύτερου-χειρότερου, είναι θέμα διαφορετικού. Και είναι πέρα από προφανές ότι βιώνουμε μιαν αντιστροφή της πορείας που ακολουθούσε η ανθρωπότητα και η ανθρώπινη σκέψη τα τελευταία πεντακόσια χρόνια.
Το κρίσιμο
Μπορούμε να ερίζουμε επ’ άπειρον για το ποια είναι η κύρια αιτία γι’ αυτήν την αντιστροφή:
• Πολιτική (η αδυναμία των κοινοβουλευτικών συστημάτων να δώσουν επαρκείς λύσεις στα σύγχρονα προβλήματα);
• Οικονομική (η παγκοσμιοποίηση και οι συνθήκες που ευνοούν τον ακραίο καπιταλισμό);
• Κοινωνική (ο φόβος και η συλλογική ανασφάλεια που παράγουν φαινόμενα όπως οι μαζικές μεταναστεύσεις);
• Ή δομολειτουργική (η αλλαγή στους όρους της δημοκρατικής λειτουργίας που έφερε η τεχνολογική επανάσταση);
Πολύ λίγο θα μας βοηθήσει αυτή η συζήτηση. Εξάλλου τα αίτια εισχωρούν τόσο πολύ το ένα μέσα στο άλλο που δύσκολα βγάζεις άκρη. Είναι χρήσιμη η χαρτογράφηση των αιτιών, αλλά έως ένα σημείο.
Το πιο κρίσιμο είναι να καταφέρουμε να προσδιορίσουμε δυο πράγματα: (α) Αν αυτή η αντιστροφή είναι μόνιμη, ημιμόνιμη ή παροδική. (β) Αν η αντιστροφή είναι το τέλος του δρόμου της νέας εποχής, ή αν είναι η μεταβατική περίοδος προς κάτι άλλο. Προς κάτι που δεν θα μοιάζει με το παλιό, αλλά δεν θα είναι και ακριβώς αυτό που ζούμε σήμερα.
Το ερώτημα του ενός εκατομμυρίου… Για να φτάσουμε όμως στο σημείο να δώσουμε απάντηση σ’ αυτό το διπλό ερώτημα, θα πρέπει πρώτα να παραδεχτούμε ότι βιώνουμε αυτήν την αντιστροφή· και να ενισχύσουμε στη συνέχεια τη γνώση μας για τα χαρακτηριστικά και τις διαστάσεις της.
Το Καλάθι
• …με τις αυγουστιάτικες ειδήσεις (1): Αν παίρναμε κυριολεκτικά τη φράση του Umberto Eco ότι «τον Αύγουστο δεν υπάρχουν ειδήσεις», θα λέγαμε πως η διεθνής και κυπριακή πραγματικότητα «τον διαψεύδουν». Γιατί, όσο κι αν είναι συνηθισμένη κυπριακή κουτοπονηριά, είναι είδηση το γεγονός ότι κυβέρνηση και «φιλικά» της ΜΜΕ αποφάσισαν να παίξουν το γνωστό θεατράκι, ακόμη και με το θέμα των μεταναστών: Περνούν τη νεκρή ζώνη, τους συλλαμβάνουμε, τους στέλνουμε πίσω σ’ αυτή, και όταν η UNFICYP δεν το δέχεται γιατί παραβιάζει τις διαδικασίες του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες που προσυπογράψαμε, τότε ανακαλύπτουμε νέα διεθνή συνωμοσία κατά της «Κύπρου μας». Μόνο που η «Κύπρος μας» είναι κράτος (τουλάχιστον τυπικά). Και έστω κι αν δεν είναι κράτος δικαίου, όταν κάνει κουτοπονηριές, το ελάχιστο που πρέπει να περιμένει είναι να επικρίνεται.
• …με τις αυγουστιάτικες ειδήσεις (2): Μέσα στον Αύγουστο επίσης, αναμένονται εξελίξεις αναφορικά με τα επόμενα διαδικαστικά βήματα στο Κυπριακό. Δεν πρόκειται για συνταρακτικές εξελίξεις επί της ουσίας. Όμως, είναι γνωστό ότι στο Κυπριακό η διαδικασία ενέχει μεγάλο μέρος της ουσίας, ακόμη και λόγω συμβολισμών. Γι’ αυτό και το τι ακριβώς θα πράξει ο Πρόεδρος με τις προτάσεις για τριμερείς, τετραμερείς, ή πενταμερείς συναντήσεις –ή ακόμη και για ρηξικέλευθα ΜΟΕ, το αν θα αποδεχτεί π.χ. το Πλαίσιο Γκουτέρες για να προχωρήσουν, είναι μεγάλο θέμα. Φτάνει η ώρα που τα περιθώρια των «ξεκάθαρων» χειρισμών τύπου «ναι μεν αλλά» στενεύουν ασφυκτικά.
• …με τις αυγουστιάτικες ειδήσεις (3): Από τη στιγμή που έχουν εμπλακεί μη κυπριακοί θεσμοί στο σκάνδαλο του Βασιλικού, σίγουρα θα σκάσουν αρκετές ειδήσεις-βόμβες μέσα στον Αύγουστο. Μικρές-μικρές, αλλά επώδυνες. Τα θραύσματά τους θα ακουμπάνε όλο και περισσότερο τον Ν. Αναστασιάδη, θα αρχίσουν να πέφτουν στο τραπέζι ονόματα εντολοδόχων του ή συνυπευθύνων (π.χ. της ΕΤΥΦΑ), και η κυβέρνηση θα υποχρεωθεί να πάρει θέση σε πολλά. Με δημόσιο λόγο αλλά και με τις επιλογές της.
Πηγή: https://politis.com.cy/apopseis/stiles/820938/i-epochi-tis-antistrofis
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου